Sáu thứ khí: phong (gió), hàn (lạnh),
thử (nắng), thấp (độ ẩm), táo (độ khô), hoả (nhiệt), khi trở thành nguyên nhân
gây bệnh gọi là lục dâm, lục tà.
Gây ra những bệnh ngoại cảm (bệnh do
bên ngoài đưa tới) như bệnh nhiễm trùng, truyền nhiễm, đau dây thần kinh ngoại
biên do lạnh...
Luôn luôn quan hệ với thời tiết:
phong: mùa xuân; hàn: mùa đông; thử: mùa hè; táo: mùa thu.
Sáu thứ khí hay phôi hợp với nhau,
mà phong hay xuất hiện hơn cả, làm bệnh có tính chất đa dạng như phong hàn,
phong nhiệt, phong thấp...
Cần phân biệt chứng phong, hàn, thấp,
táo, hoả do lục khí gây ra (ngoại phong, ngoại hàn, ngoại thấp, ngoại táo, ngoại
hoả) với các chứng phong, hàn, thấp, táo hoả do trong cơ thể sinh ra (nội
phong, nội hàn, nội thấp, nội táo, nội nhiệt).
1.1. Phong
Phong có hai
loại: ngoại phong là gió, chủ khí về mùa xuân nhưng mùa nào cũng gây bệnh, hay
phôi hợp với các khí khác: hàn, thấp, nhiệt thành phong hàn, phong thấp, phong
nhiệt. Nội phong sinh ra do công năng của tạng can bất thường (can phong) xuất
hiện các chứng: co giật, chóng mặt, hoa mắt...
1.1.1. Đặc tính của phong
Phong là dương tà hay đi lên và ra
ngoài, nên hay gây bệnh ở phần trên của cơ thể (đầu, mặt), và ở phần ngoài (cơ
biểu) làm da lông khai tiết: ra mồ hôi, sợ gió, mạch phù...
Phong hay đi động và biến hoá: bệnh
do phong hay di chuyển như đau các khớp, đau chỗ này chỗ khác, ngứa nhiều chỗ
nên gọi là "phong động” biến hoá bệnh nặng, nhẹ mau lẹ.
1.1.2. Các chứng bệnh hay xuất hiện do phong
a. Phong hàn
- Cảm mạo do lạnh: ngạt mũi, chảy nước
mũi, sợ lạnh, sợ gió, mạch phù.
- Đau dây thần kinh ngoại biên, đau các
khớp do lạnh.
- Ban chẩn dị ứng, viêm mũi dị ứng do lạnh.
b. Phong nhiệt
- Cảm mạo có sốt, giai đoạn đầu các bệnh
truyền nhiễm: sốt, sợ gió, không sợ lạnh, họng đau đỏ, nước tiểu vàng, chất lưỡi
và rêu lưỡi vàng, mạch phù sác.
- Viêm màng tiếp hợp theo mùa, dị ứng.
- Viêm khớp cấp.
c. Phong thấp
- Viêm khớp dạng thấp, thoái khớp.
- Đau các dây thần kinh ngoại biên.
1.1.3. Chứng nội phong (can phong)
Do can khí
thực kích động đến cân hay do can huyết hư không nuôi dưỡng cân:
- Sốt cao co giật.
- Bệnh cao huyết áp do can thận âm hư
làm can dương nổi lên gây nhức đầu, chóng mặt, hoa mắt...
- Các tai biến mạch máu não do nhũn
não, chảy máu não do can huyết hư gây các chứng: liệt nửa người, chân tay co quắp...
1.2. Hàn
Hàn có hai
loại: ngoại hàn do lạnh, chủ khí về mùa đông gây ra bệnh ở cơ thể bằng 2 cách:
thương hàn là hàn phạm vào phần cơ biểu bên ngoài, trúng hàn là hàn trực trúng
vào tạng phủ. Nội hàn là do dương khí của cơ thể kém làm các cơ năng giảm sút
gây ra bệnh.
1.2.1. Đặc tính của hàn
- Hàn là âm tà hay tổn thương dương
khí: như hàn phạm vào da cơ, vệ khí bị yếu gây cảm mạo. hàn phạm vào tỳ vị làm
tỳ dương hư không vận hoá được đồ ăn gây ỉa chảy. tay chân lạnh.
- Hàn hay ngưng trệ, hay gãy đau tại chỗ:
hàn xâm phạm vào cơ thể gây khí huyết ứ trệ. không thông gây đau như đau dạ dày
do trời lạnh, cước làm sung huyết gây đau.
Hàn hay gây
co rút, làm bẽ tắc lại, như lạnh gáy co cứng cơ, đau vai gáy, đau lưng, viêm đại
tràng co thắt do lạnh, chuột rút các cơ do lạnh...
1.2.2. Các chứng bệnh hay xuất hiện do hàn
- Phong hàn: đã trình bày ở phần phong.
- Hàn thấp, đi ỉa chảy, nôn mửa, đau bụng
do lạnh,
1.2.3. Chứng nọi hàn: thường do dương hư
a. Tâm phế dương
- Chứng tắc động mạch vành, mùa lạnh
hay gặp.
- Hen kèm với những triệu chứng dương
hư, vì thận dương hư không nạp phế khí.
b. Tỳ VỊ hư hàn
- Ăn kém, đầy bụng, sợ lạnh, tay chân lạnh,
ỉa chảy, mạch trầm trì, trầm nhược.
c. Thận dương hư
- Người già sợ lạnh, tay chân lạnh, ỉa
chảy, tiểu tiện nhiều lần...
- Chứng nội hàn do dương khí kém, thì vệ
khí cũng kém hay gây cho người ta dễ dàng bị cảm lạnh.
1.3. Thử (nắng). Chủ khí vê mùa hè
1.3.1. Đặc tính của thử
- Thử là dương tà hay gây sốt và hiện
tượng viêm nhiệt, khát, mạch hồng, ra mồ hôi.
- Thử hay đi lên trên, tán ra ngoài
(thăng tán) làm mất tân dịch: gây ra mồ hôi nhiều, mất nước và điện giải có thể
gây hôn mê, truỵ mạch.
- Hay phôi hợp với thấp lúc cuối hạ
sang thu gây ra các chứng ỉa chảy, lỵ.
1.3.2. Các chứng bệnh hay xuất hiện do thử
a. Thử nhiệt: nhẹ gọi là thương thử, nặng
gọi lả trúng thử.
- Thương thử: sốt về mùa hè, vật vã,
khát, mỏi mệt.
- Trúng thử: say nắng: nhẹ thì hoa mắt
chóng mặt. nặng thì đột nhiên hôn mê, bất tỉnh nhân sự. khò khè ra mồ hôi lạnh,
chân tay quyết lạnh.
b. Thử thấp: đi ỉa chảy về cuối mùa hè, lỵ.
ỉa chảy nhiễm trùng.
1.4. Thấp (độ ẩm thấp)
Thấp gồm 2
loại: ngoại thấp, độ ẩm thấp là chủ khí về cuối mùa hạ, hay gặp ơ nơi ẩm thấp,
và những người làm việc ở nơi thấp, nội thấp do tỳ hư vận hoá giảm sút, tân dịch
đình lại gây thấp.
1.4.1. Đặc tính của thấp
- Thấp hay gây ra chứng nặng nề như đau
khớp do thấp chân tay mình mẩy nặng nề, cảm mạo do lạnh kèm thêm thấy mỏi nhừ
toàn thân.
- Hay bài tiết ra các chất đục (thấp trọc),
như đại tiện lỏng, nước tiểu đục, chày nước đục trong bệnh chàm.
- Thấp hay gây dính, nhớt: miệng dính
nhớt, tiểu tiện khó (sáp) khi gây bệnh khó trừ được nên hay tái phát như phong
thấp.
- Thấp là âm tà hay làm tổn thương
dương khí, gây trở ngại cho khí vận hành.
- Thấp làm dương khí của tỳ vị bị giảm
sút, ảnh hưởng đến sự vận hoá thuỷ thấp gây chứng phù thũng, ảnh hưởng đến vận
hoá đồ ăn gây các chứng bệnh về tiêu hoá như nhạt miệng, ăn kém, đầy bụng, ỉa
chảy, mót rặn.
1.4.2. Các chứng bênh hay xuất hiện do thấp
- Phong thấp: đã nêu ở phần phong
- Hàn thấp: đã nêu ở phần hàn
- Thấp chẩn: bệnh chàm
- Thấp nhiệt gồm tất cả các bệnh nhiễm
trùng ở đường tiết niệu sinh dục và tiêu hoá? như viêm gan, viêm đường dẫn mật,
lỵ. ỉa chảy nhiễm trùng, viêm phần phụ, viêm niệu đạo âm đạo. viêm bàng
quang...
1.4.3. Chứng nội thấp (do tỳ hư không vận hoá được thuỷ
thấp)
Ở thượng
tiêu: đầu nặng, hoa mắt, túc ngực, chậm tiêu, miệng dính, ỉa chảy, tay chân nặng
nề, mệt.
Ở hạ tiêu:
phù ử chân, nước tiểu ít, đục; phụ nữ ra khí hư (đới hạ).
1.5. Táo
Táo có hai
loại: ngoại táo là độ khô chủ khí về mùa thu, xâm nhập bắt đầu từ mũi, miệng,
phế và vệ khí vào bên trong cơ thể chia làm hai thể: ôn táo và lương táo, nội
táo do tân dịch, khí, huyết giảm sút gây ra bệnh.
1.5.1. Đặc tính của táo
Tính khô hay
làm tổn thương tân dịch: mũi khô, họng khô, da khô, đại tiện táo, nước tiểu ít,
ho khan ít đờm.
1.5.2. Các chứng bệnh hay xuất hiện do táo
Lương táo: sốt,
sợ lạnh, đau đầu, không có mồ hôi, họng khô, ho đờm ít, hay gặp ở chứng cảm mạo
do lạnh về mùa thu.
Ôn táo: sốt
cao, ít sợ lạnh, đau đầu, đau ngực, mũi khô, miệng khát, tâm phiền, đầu lưỡi đỏ,
hay gây chứng mất tân dịch và điện giải (âm hư, huyết nhiệt) dễ gây biến chứng
nhiễm độc thần kinh và vận mạch: nói lảm nhảm, vật vã, hôn mê, xuất huyết. Thường
gặp ở các bệnh truyền nhiễm về mùa thu như sốt xuất huyết, viêm não...
1.5.3. Chứng nội táo
Do bẩm tố tạng
nhiệt, dùng quá lâu ngày thuốc đắng, thuốc hạ; bệnh sốt cao kéo dài lâu ngày
làm tân dịch bị hao tổn gây ra các chứng khát, da tóc lông khô, lưỡi khô, táo,
gầy...
1.6. Hoả
Hoả và nhiệt
giống nhau là một khí trong lục dâm, nhưng các khí khác như phong, thấp, hàn,
táo cũng có thể hoá hoả, ngoài ra các tạng phủ, tình chí cũng biến hoả; như can
hoả, tâm hoả, đởm hoả...
Cần phân biệt
chứng hư hoả (hư nhiệt) với chứng hoả do bên ngoài đưa tới (thực nhiệt).
1.6.1. Đặc tính của hoả
a. Hoả hay gây sốt và chứng viêm nhiệt
- Gây sốt: sốt cao, phiền táo, mặt đỏ,
nước tiểu đỏ, khát, họng đỏ sưng đau.
- Gây viêm nhiệt ở phần trên: như tâm
hoả gây loét lưỡi: vị hoả gây sưng lợi, can hoả gây mắt đỏ, sưng đau.
b. Hoả hay đốt tân dịch: gây khát nước, miệng
khô, lưỡi khô, táo, nặng có thê nói mê sảng, hôn mê.
c. Hỏa hay gây chảy máu (bức huyết vong
hành), phát ban do nhiệt, làm tổn thương mạch lạc như nôn ra máu, chảy máu cam,
đại tiện ra máu, tiêu tiện ra máu; ban chẩn trong các bệnh truyền nhiễm.
1.6.2. Các chứng bệnh hay xuất hiện do hoả
a. Hoả độc, nhiệt độc
- Hay gây các bệnh nhiễm trùng: mụn, nhọt,
viêm họng, viêm phổi...
Gây các bệnh truyền nhiễm ở thời kỳ
toàn phát không có hoặc có biến chứng gây mất nước, nhiễm độc thần kinh, chảy
máu, mặt đỏ, mắt đỏ, sợ nóng, khát, táo, tiểu tiện ít đỏ, rêu lưỡi vàng dầy, chất
lưỡi đỏ giáng, mạch nhanh, có thêt thấy mê sảng, hôn mê hoặc nôn ra máu, đại tiện
ra máu, chảy máu cam...
b. Thấp nhiệt
c. Phong nhiệt
d. Táo nhiệt
e. Thử nhiệt
1.6.3. Chứng hư nhiệt: Do âm hư sinh nội nhiệt: gò má
đỏ, ngũ tâm phiền nhiệt, triều nhiệt, nhức xương, ra mồ hôi trộm, ho khan, họng
khô, lưỡi đỏ, ít rêu hoặc không có rêu.
