1.1. Tinh
Tinh là cơ sở
vật chất của sự sống con người và các loại hoạt động cơ năng của cơ thể.
Nguồn gốc của
tinh: do bố mẹ đem lại gọi là “tinh tiên thiên” và do chất dinh dưỡng của đồ ăn
tạo ra gọi là “tinh của hậu thiên”. Tinh của hậu thiên do tỳ vị vận hoá phân bổ
ở các tạng phủ nên còn gọi là “tinh của tạng phủ”.
Hai nguồn
tinh thiên và hậu thiên bổ sung cho nhau tham gia vào việc sinh dục và phát dục
của cơ thể.
1.2. Khí
Khí là một
thành phần cấu tạo của cơ thể, là chất cơ bản duy trì sự sống của con người, có
tác dụng thúc đẩy huyết và các công năng tạng phủ kinh lạc hoạt động.
Khí ở khắp
nơi, ngoài tác chung như trên, còn mang tính chất của các bộ phận mà nó trú ngụ:
như thận khí, can khí, vị khí, kinh khí v.v...
Nguồn gốc của
khí do tiên thiên hoặc hậu thiên tạo thành và người ta hay nói đến 4 loại:
nguyên khí, tông khí, dinh khí và vệ khí.
1.2.1. Nguyên khí
Nguyên khí
còn gọi là sinh khí, chân khí, khí của chân nguyên, do tinh của tiên nhiên sinh
ra, được tàng trữ ở thận, sau này được khí của hậu thiên bổ sung không ngừng.
Thông qua
tam tiêu, nguyên khí đến và kích thích thúc đẩy các tạng phủ hoạt động và quá
trình sinh dục và phát dục của cơ thể.
Nguyên khí đầy
đủ thì thân thể khoẻ mạnh, trái lại thì tạng phủ sẽ suy kém, sức chống đỡ với bệnh
tật yếu.
1.2.2 Tông khí
Tông khí do
khí trời và chất tinh vi của đồ ăn do tỳ vận hoá kết hợp tạo thành. Sự vận hành
của khí, huyết, hô hấp, tiếng nói, hoạt động tay chân đều có quan hệ mật thiết
với tông khí.
Tông khí giảm
sút còn gây ra ứ huyết.
1.2.3. Dinh khí (doanh khí)
Dinh khí là
do chất tinh vi của đổ ăn thức uống được tỳ vận hoá tạo thành, đi vào mạch
thành một bộ phận của huyết dịch, theo huyết dịch đi toàn thân.
Dinh khí có
tác dụng sinh ra huyết và dinh dưỡng toàn thân.
1.2.4. Vệ khí
Vệ khí bắt
nguồn từ tiên thiên, do dương khí của thận sinh ra, được bổ sung không ngừng bằng
các chất tinh vi của đồ ăn do tỳ vị vận hoá ra, hoạt động được do sự tuyên phát
của phế. Vì vậy vệ khí gốc ở hạ tiêu (thận) được nuôi dưỡng do trung tiêu (tỳ),
khai phát ở thượng tiêu (phế).
Vệ khí đi
ngoài mạch, phân bố toàn thân, trong thì làm ấm nội tạng, ngoài thì làm ấm cơ
nhục, da lông, làm đóng mở tuyến mồ hôi. Vệ khí có nhiệm vụ bảo vệ cơ thể chống
ngoại tà xâm nhập.
1.3. Huyết
Huyết được tạo
thành do chất tinh vi của thuỷ cốc được tỳ vị vận hoá ra do dinh khí đi trong mạch
và do tinh được tàng trữ ở thận sinh ra. Vì vậy huyết có quan hệ mật thiết với
các tạng tỳ, phế, thận.
Được khí
thúc đẩy, huyết đi theo mạch nuôi dưỡng toàn thân, bên trong là ngũ tạng lục phủ,
bên ngoài là cơ nhục, cân cốt. Huyết đầy đủ thì cơ thể khoẻ mạnh.
1.4. Tân dịch
Tân dịch là
chất nước của cơ thể, chất trong là tân, chất đục là dịch. Tân dịch cũng do chất
dinh dưỡng đồ ăn hoá ra, nhờ sự khí hoá của tam tiêu đi vào các tạng phủ, khớp
xương, nước bọt, dịch dạ dầy v.v...
Tân đi toàn
thân, tưới và nuôi dưỡng các tạng phủ, cơ nhục, kinh mạch, da và tạo thành huyết
dịch, không ngừng bổ sung nước cho huyết dịch.
Dịch bổ sung
cho tinh, tuỷ, làm khớp xương cử động dễ dàng, làm ,nhuận da lông.
1.5. Thần
Thần là sự
hoạt động về tinh thần, ý thức và tư duy của người ta, là biểu hiện bên ngoài của
tinh, khí, huyết và tân dịch.
Thần còn là
sự biểu hiện bên ngoài của tình trạng sinh, lý, bệnh lý các tạng phủ trong cơ
thể.
Tinh và khí
là cơ sở vật chất của thần, do tiên thiên và hậu thiên sinh ra. Trong cơ thể
khí huyết thịnh vượng, ngũ tạng lục phủ điều hoà thì tinh thần sung túc.
Trong chẩn
đoán, tình trạng tinh thần của người bệnh có giá trị chẩn đoán rất lớn để đánh
giá tiên lượng bệnh: " còn thần thì sống, mất thần thì chết".
